تهرانگردی

شمس‌العماره یکی از زیباترین بناهای تاریخی تهران قدیم است که روزگاری جزو مرتفع‌ترین و پر ابهت‌ترین عمارت‌های تهران به حساب می‌آمد. شمس‌العماره اولین بنای پنج طبقه تهران است که در سال 1282 به دستور ناصرالدین شاه در شرق ارگ  تهران ساخته شد. این بنا از شاخص‌ترین بناهای  کاخ گلستان و برجسته‌ترین ساختمان ضلع شرقی مجموعه کاخ گلستان است. شمس‌العماره علی‌رغم شباهت‌هایی که با کاخ عالی قاپو در اصفهان دارد، متاثر از معماری اروپایی است. شمس‌العماره 35 متر ارتفاع دارد که در زمان ساخت بلندترین ساختمان آن دوره در تهران بوده و اولین ساختمانی بود که از فلز در سازه‌ی آن استفاده کرده‌اند. دلیل برجسته بودن این سازه، بلندی، تزیینات و طراحی آن است.

تهران پس از آن که به پایتختی سلسله قاجار برگزیده شد، در زمان فتحعلی شاه و محمدشاه ، توسعه و آبادانی پیدا کرد. همزمان با سلطنت  ناصر الدین شاه و ایجاد ارتباطات وسیع با جوامع اروپایی، تحولات عظیمی در جامعه ایران و به تبع آن، معماری روی می‌دهد. در این میان شهر تهران به عنوان پایتخت، بستر اساسی‌ترین و عمیق‌ترین تحولات و تغییرات کالبدی به خودی خود پایه‌گذار سبک منحصر به فردی می‌شود که بعدها به نام سبک تهران شهرت یافت. سبک تهران (سبک معماری تلفیقی) که از سال 1268 تا 1303 هجری قمری در ایران رواج داشته، تلفیقی از معماری سنتی ایران با  معماری نئوکلاسیک غرب است، که یکی از شاخص‌ترین بنای ساخته شده در این سبک ، عمارت شمس‌العماره است. این بنای مرتفع نشانه اقتدار حکومت قاجاریه در دوران ناصرالدین شاه به شمار می‌آمد.

ناصرالدین شاه، پیش از سفر به اروپا با مشاهده تصاویر ساختمان‌های فرنگی و علاقه وی به این ساختمان‌ها تصمیم می‌گیرد بنای مشابه آن ساختمان‌ها در پایتخت خود داشته باشد و غرض از احداث آن تماشای منظر شهر تهران و اطراف آن از بالای ساختمان بوده است. در سال 1282 یعنی کمی بیش از طرح توسعه تهران ناصرالدین شاه این قصد خود را با دوستعلی خان معیرالممالک (نظام الدوله) در میان می‌گذارد و او را برای ساختن چنین بنائی مامور می‌کند.

طرح و نقشه شمس‌العماره گویا از معیرالممالک و معماری آن توسط علی محمدکاشی بوده است، که در همان سال توسط معماران زبردست آن دوران پی‌ریزی بنا آغاز و ساختمان آن پس از دوسال در سال 1284 پایان می‌یابد.

این عمارت دارای دوبرج در امتداد محور شمالی-جنوبی است که در میان این دو برج، ساعتی قراردارد که آن را ملکه ویکتوریا از انگلستان به ناصرالدین شاه اهدا کرده است. این بنا با سرمایه معیرالممالک ساخته شد و مخارج آن از هر جهت با اثاثیه و فرش به چهل هزار تومان بالغ گردیده است. این بنا به دلیل معماری کلاه‌فرنگی، ساعت و ارتفاع شباهت زیادی با ساختمان‌های اروپایی را تداعی می‌کند. این بنای مرتفع برای تشریفات میهمانان استفاده می‌شد و بیشتر از طبقات پایین آن استفاده می‌کردند و یکی دیگر از عملکردهای آن تماشای شهر تهران و اطراف آن از بالای ساختمان توسط ناصرالدین شاه و میهمانان وی و اهل حرم بوده است.

اعتماد السلطنه ده سال پس از افتتاح این بنا، در وصف شمس‌العماره در روزنامه ایران که یک روزنامه دولتی بود می‌نویسد:

...دیگر کوچه و خیابان شمس‌العماره است که بهترین بناها و بهترین کوچه‌های تهران می‌باشد. این کوچه یک دروازه از آخر باغ و عمارت بادگیر و شمس‌العماره دارد که شاه اغلب از این در سوار شده به تفرج می‌روند. طول این کوچه هزار و پانصد ذرع می‌شود و عرضش 20 الی 30 ذرع است. طرفین کوچه درخت‌های میوه‌دار، چنار وغیره کاشته‌اند، وسط کوچه محل عبور کالسکه و سوار، و جنبین (دوطرف) محل عبور پیاده است. چراغ‌های چودنی (چدنی) در طرفین نصب است که همه شب روشن می‌باشد و صبح و عصر محل گردشگاه عامه است، از هر طبقه مردم درآنجا الی سه ساعت از شب رفته مشغول گردش هستند..

طرف راست کوچه، دکاکین و خانه‌های مردم و طرف چپ دیوار قلعه ارگ است و در آخر منتهی می‌شود به سردر و درب مدرسه مبارکه دارالفنون. تحتانی این عمارت دواخانه‌ایی است مشتمل بر هر قسم و هر جور دواهای ایرانی و فرنگی و دواسازی‌های معتبر در اینجا حاضر هستند. مرتبه فوقانی آن لابراتوار و عکاسخانه عامه (عکاسخانه عمومی) است که هر کس بخواهد عکس خود را بیندازد، می‌رود آنجا و عکاسان ایرانی در کمال مهارت مشغول کار می‌شوند. همه‌روزه جمعیتی از عموم مردم برای تحصیل دواها، ادویه‌جات و انداختن عکس به این مکان می‌آیند و انتهای  این کوچه  می‌رسد به دروازه بسیار عالی و ممتازی که بنایی است بسیار بسیار خوب و همه از کاشی‌های بسیار ممتاز ساخته شده که  منتهی می‌شود به میدان توپخانه جدید.

در تهران قدیم در مورد شمس‌العماره شایعاتی وجود داشت که هنوز هم پس از گذشت یک قرن، سینه به سینه نقل می‌شود. جعفر شهری در کتاب تهران قدیم در این مورد می‌نویسد:

کلاه‌فرنگی (سقف اتاقکی که ساعت در آن جاساز شده است)، ساعت شمس‌العماره که همیشه بیرقی (پرچمی) بر فراز آن  می‌جنبید، دارای عجایبی بود که تهرانی‌ها از آن حرف می‌زدند، یکی این که در زوال حکومت محمدعلی شاه، روزی کلاغ‌ها بر بیرق حمله‌ور می‌شوند و با منقارشان آن را ریزریز می‌کنند. دو روز بعد محمدعلی شاه می‌گریزد و سلطنت تغییر می‌کند. دوم؛ ساعت بزرگ دوطرفه‌یی بربالای شمس‌العماره نصب شده بود که درباره صدای زنگ این ساعت می‌گفتند اول صدایی داشت که افراد در چهار فرسخی (24 کیلومتر) آن‌، صدایش را به وضوح می‌شنیدند. بر اثر شکایت مکرر اهالی،  صدای ساعت را کم می‌کنند، اگر چه این موضوع در حد اغراق و مبالغه به نظر می‌رسید، اما آنچه مقرون به حقیقت بود این است که صدای ساعت تا اقصی نقاط شهر می‌رسید. ساعت سازاین ساعت، (که سال‌ها است از کار افتاده) میرزا علی اکبر‌خان بود که آن را کوک و تعمیر می‌کرد.

سوم؛ دو جغد نر و ماده بودند که در محفظه این ساعت لانه داشتند و شایع بود که هر بار ظاهر شوند، سلطنت تغییر می‌کند. می‌گفتند در موقع کشته‌ شدن ناصرالدین شاه، سه روز از لانه بیرون آمده بودند که  روز سوم شاه تیر می‌خورد. آنچه این شایعه یا حقیقت را بر سر زبان‌ها انداخت،  بیرون آمدن و ظاهر شدن این دو جغد در شهریورماه 1320 بود. جغدها که بیرون آمدند مردم می‌گفتند خدا عاقبت پیداشدن جغدها را به خیر کند،    که متفقین به ایران حمله کردند، قحطی، کشتار و ناامنی همه‌جا را گرفت و شد آنچه قلم از بیانش عاجز است.

شمس‌العماره هم از نظر نقشه و شکل ظاهری و هم از نظر آرایش داخلی یکی از بناهای تاریخی و زیبا و جالب تهران است و آینه‌کاری‌ها، نقاشی‌ها و گچ‌بری‌های ازاره‌ها و دیوارها و سقف‌های آن از حیث نمایش شیوه‌های مختلف و متنوع تزئینات داخلی بناها در ایران بی‌نظیر است. ساختمان دو برج هم‌شکل دارد، کاشی‌کاری و پنجره‌سازه‌ای آن ایرانی است و بهره‌ای هم از معماری غربی دارد.

فرم کلی پلان زیرزمین بصورت مستطیل کامل نیست. ورودی اصلی ساختمان از سمت محوطه باز کاخ سلطنتی گلستان در غرب بوده و ایوان‌ها و نورگیرهای ساختمان رو به باغ ساخته شده‌اند. نمای سمت شرقی که هم جوار دیوار ارگ شهر است، با سطوح پر و برجسته آجری و قاب‌های کاشی الوان پوشیده شده است.

 طبقه اول شامل ایوان و تالار شاه‌نشین است که دارای آینه‌کاری ممتاز و کم‌نظیری است و اتاق‌های گوشواره که در دو طرف شاه‌نشین واقع شده‌اند، دارای تزئینات درخور توجهی هستند. اين طبقه بيشتر برای مراسم و تشريفات تدارک ديده شده در صورتی كه طبقات بالاتر  ساختمان دارای قابلیت استفاده موقت بوده و برای زندگی روزانه کاربردی نداشته‌اند، بیشتر جنبه تفریحی داشته است.

برای ورود به تالار اصلی از گوشواره استفاده شده و این عمارت دارای گوشواره‏‌های شمالی و جنوبی است.  این گوشواره‌ها در اصل کار هشتی در خانه‌های ایرانی را ایفا می‌کنند بعد از عبور از این فضا وارد فضای اصلی یا شاه‌نشین می‌شویم که در آن ایوان بزرگ رو به حیاط قرار دارد، اما گفتنی است كه ابتدا وقتی ناصرالدین شاه این عمارت را می‌سازد، به تبعیت از معماری غربی ورودی اصلی از طریق پله‌هایی كه در مقابل ایوان ساخته شده بودند، انجام می‌گرفته با این كه گوشواره‌ها هم بودند. ولی وقتی از حیاط می‌آمدید از طریق پله‌های وسیعی كه جلوی ایوان قرار داشته وارد تالار اصلی می‌شدید و بعدها این پله‌ها برچیده شد تا كسی مستقیما وارد فضای اصلی نشود.

طبقات بالاتر بنا شامل اتاق‌های نشیمن موقت و راهروهای ارتباطی است و از طريق گوشواره‌ها می‌توان به طبقات ديگر ساختمان راه پیدا کرد. اين طبقات از طريق پله‌هايی به ارتفاع 40 تا ۴۵ سانتي‌متر باهم ارتباط پيدا می‌كنند. بخاطر کجی که در بنا وجود دارد، در قسمتی كه عرض بیشتر دارد، پله‌ها را قرار دادند و از بقیه فضا برای ساختن اتاق‌ها استفاده كنند. اتاق‌های بالاتر با استفاده از تكنيک مناره ساخته شده‌اند. قطر مناره‌ها در ابتدا زياد است و هر چه به سمت بالاتر می‌رويم از قطر آن كاسته می‌شود. با اين كار وزن كمتری روی مناره‌ها وارد می‌شود، زیرا آن‌ها حساب زلزله را هم می‌کردند و از این طریق استحکام بنا را بیشتر کردند.

در طبقات بالاتر به جز طبقه آخر دو اتاق در مجاورت يكديگر قرار گرفته‌اند، يكی از اتاق‌ها محل رفت و آمد است و پله‌ها از كنار آن می‌گذرند. اين اتاق از طريق درهايی با اتاق ديگر ارتباط پيدا می‌كند. اتاق ديگر نيز از طريق در و پنجره‌ها با ايوان و پشت‌بام در تماس است. اهميت ارتباط با پشت‌بام از آنجا است كه برای رفتن از يک طرف برج به برج ديگر بايد از آن می‌گذشتند.

پس از طی كردن پله‌ها و رسيدن به طبقه آخر وارد کلاه‌فرنگی می‌شويم که بر خلاف طبقات دیگر برای ساختن حفاظ‌های اين طبقه از چوب‌های محكمی استفاده كرده‌اند. در این طبقات هم اتاق‌های کوچک با تزئینات مشبک، نقاشی، آینه‌کاری وجود دارند. کف شاه‌نشین و نمای بنا با کاشی‌کاری هفت‌رنگ به سبک قاجاری تزئین شده‌اند. این کاشی‌کاری‌ها نماها و تصاویری از طبیعت اروپا و معماری غربی را به نمایش می‌گذارند، با این وجود سبک آن‌ها ایرانی است. ازاره‌های مرمرین این بنا با نقوش گیاهان و جانوران به صورت نقش‌برجسته تزئین شده‌اند و به نظر می‌رسد که ازاره‌ها به دوره‌های متفاوتی تعلق دارند.

شمس‌العماره اولین بنایی بود که در آن از فلز استفاده شده است. نکته جالب در این معماری در سوار کردن طبقات با استفاده از شیروانی است که صرفا برای تفکیک طبقات استفاده شده است.  برای نگهداری ساختمان از خرپا استفاده کرده‌اند و بعد بالای آن خرپا را سطح مسطح گذاشتند که طبقه بالایی را روی آن بنا کنند. این از نکات بسیار جالب معماری شمس‌العماره است در واقع از خرپا برای برپایی صرفا شیروانی‌ای که بارش باران و برف را هدایت کند استفاده نشده است و از این طریق می‌خواستند فشاری که از بالا هدایت می‌شده را به دیوارها منتقل کرده.

علاوه بر فلز در این بنا استفاده از مصالحی چون آجر، کاهگل، ساروج و چوب است. کلیه ستون‌های طبقات بالا و حفاظ‌ها چدنی هستند و از ورق‌های گالوانیزه در پوشش بام به صورت شیروانی استفاده شده است. تمام سطوح داخلی و خارجی این بنا تزیین شده و کمتر جایی در بنا یافت می‌شود که فاقد تزیینات باشد. در دو طرف درهای ورودی طبقه تحتانی، تصاویر تعدادی سرباز مشاهده می‌شود که ساز و بزگ نظامی یا ابزار و ادوات موزیک نظامی به همراه دارند که نمایش قدرت نظامی حکومت در این دوره بوده است.

مورخان‌ آن‌ عهد نیز از آن‌ به عنوان‌ یکی‌ از زیباترین‌ کاخ‌های‌ ایران‌ یاد کرده‌اند. کاخ‌ شمس‌‌العماره‌ در حال‌ حاضر تحت‌

نظارت‌ سازمان‌ میراث‌ فرهنگی‌ قرار دارد و جزو گنجینه‌ نفیس‌ آثار تاریخی‌ تهران‌ بشمار می‌رود

منبع:سایت کجارو